میرزا ابوالمعالی کلباسی

آیت الله میرزا ابوالمعالی کلباسی (۱۳۱۵-۱۲۴۷ ق) فقیه اصولی، محدث رجالی، ادیب ماهر و زاهد عابد، و از شاگردان سید محمد شهشهانی است. بیش از هشتاد رساله و کتاب از میرزا ابوالمعالی در علوم مختلف اسلامی بر جای مانده است. ایشان از مدرسان نام آور قرن چهاردهم هجری بود و عالمان بزرگی چون سید ابوالحسن اصفهانی و سید ابوالقاسم دهکردی از شاگردان او هستند.

ولادت و خاندان

میرزا ابوالمعالی کلباسی، در سحرگاه چهارشنبه هفتم شعبان سال ۱۲۴۷ قمری (۱۲۱۰ش)، دیده به جهان گشود. نام وی محمد، ملقب به باقر و مکنّی به ابوالمعالی است و شهرت او به کنیه اوست. میرزا ابوالمعالی، آخرین پسر فقیه نامی جهان شیعه، حاجی محمدابراهیم کرباسی (۱۱۸۰-۱۲۶۱ق) و مادرش نیز خواهر همسر فقیه اصولی، میر سید محمد شهشهانی (۱۲۰۰- ۱۲۸۹ق) است. نخستین نیای ابوالمعالی، حاج محمدحسن خراسانی کرباسی (م: ۱۱۹۰ق) نیز از علمای عابد زاهد و دوستان نزدیک حکیم عارف، آقا محمد بیدآبادی (م: ۱۱۹۸ق) بوده است.

تحصیلات و اساتید

ابوالمعالی دوران کودکی را زیر نظر پدرش حاجی کرباسی گذراند. پس از فوت حاجی، علامه سید محمد شهشهانی - که شوهر خاله ابوالمعالی و منزلش نزدیک خانه حاجی بود- نقش مهمی در رشد و شکوفایی او ایفا نمود.

میرزا ابوالمعالی از دوران نوجوانی، کتبی مانند «درّة الغرویة» سید بحرالعلوم را نزد علامه شهشهانی فرا گرفت و تحصیلات عالی و دروس اجتهادی خود را نیز نزد این فقیه نامی ادامه داد. وی در آثار و رسائل خود از این استادش به «شیخنا السید» تعبیر نموده و نکاتی شنیدنی و حیرت آور از احوال او ذکر کرده است.

استاد دیگر او، فقیه اصولی و مدرس نامی، علامه میر سید حسن مدرس اصفهانی (۱۲۱۰-۱۲۷۳ق) است. میرزا ابوالمعالی، عمده تحصیلاتش نزد این استاد بوده و از آرای بکر و بدیع او در فقه و اصول، بهره بسیاری برده است. احوال معنوی، اوصاف ملکوتی و اخلاق نیکوی استاد نیز، تأثیری شگرف بر روح پاک و ضمیر صاف ابوالمعالی گذاشت.

تدریس و شاگردان

میرزا ابوالمعالی از علمای نامی و مدرسان برجسته اواخر قرن سیزدهم دارالعلم اصفهان بود. حوزه درسی او، از حیث کمّی و کیفی، نسبت به دیگر مجالس علمی وقت، ممتاز بود و به واسطه تحقیقات دقیق و افکار عمیقی که ارائه می نمود، جمعیت بسیاری از فضلا و دانش پژوهان را به سوی خود جلب کرده بود. با نگاهی به فهرست اسامی شاگردان میرزا ابوالمعالی، به خوبی معلوم می شود که شمار بسیاری از فقیهان و مراجع نامدار شیعه در قرون سیزدهم و چهاردهم هجری، از مَدرس پرفیض او برخاسته اند.

گفتنی است که محل تدریس میرزا ابوالمعالی مدرسه حاجی کرباسی، واقع در جنب مسجد حکیم بوده و او در این مدرسه، دانشهای گوناگون اسلامی از جمله: فقه، اصول و رجال را تدریس می کرده و حوزه درس اصول فقه او رونق بسزایی داشته است.

برخی از مشاهیر شاگردان و راویان از او عبارتند از آیات عظام:

• سید ابوالحسن اصفهانی،
• سید ابوالقاسم دهکردی،
• شیخ ابوالقاسم کبیر قمی،
• سید احمد خوانساری صفایی،
• میرزا جمال الدین کلباسی،
• سید جمال الدین گلپایگانی،
• شیخ حسنعلی نخودکی،
• سید حسین طباطبایی بروجردی،
• حاج آقا رحیم ارباب،
• آقا ضیاءالدین عراقی،
• ملا علی محمد نجف آبادی،
• میرزا ابوالهدی کلباسی،
• سید محمدباقر درچه ای،
• شیخ محمدحسین اشنی،
• میرزا محمدحسین نائینی،
• سید محمدمهدی درچه ای،
• شیخ مرتضی طالقانی.

آثار و تألیفات

بیش از هشتاد رساله و کتاب از میرزا ابوالمعالی در موضوعات مختلف فقه، اصول، رجال، ادبیات، کلام، تفسیر، حدیث و شرح بر ادعیه معصومین -علیهم السلام- بر جای مانده است. فهرست بیشتر این آثار در رساله شرح زیارت عاشورای او و نام برخی دیگر، همراه با بحث درباره مفاد و اهمیت پاره ای از آنها در «بدر التمام» فرزندش، میرزا ابوالهدی کلباسی آمده است. بیش از نیمی از این آثار تاکنون چاپ و منتشر شده است.

آثار فقهی:

1. ۱- منظومه در وضو، که مبحث وضوی شرح کفایه محقق سبزواری را به شعر در آورده است.
2. ۲- الرسالة الاستیجاریه فی الاستیجار للعبادة
3. ۳- الرسالة الاسرافیة فی تحقیق الاسراف موضوعاً و حکماً
4. ۴- رسالة فی اصوات النساء و احکامها و بیان ما یجوز و مالایجوز من سماعها و استماعها
5. ۵- بیع المعاطاة
6. ۶- رساله فی التداوی بالمسکر
7. ۷- رساله فی اشتراط الرجوع الی الکفایة فی الحج
8. ۸- رساله فی تفطیر الغبار و الدخان
9. ۹- رساله فی الشرط ضمن العقد
10. ۱۰- شرح کفایه سبزواری، مشتمل بر مباحث وضو
11. ۱۱- رسالة فی النیة
12. ۱۲- رسالة فی ان وجوب الطهارات نفسی او غیری
13. ۱۳- رسالة فی الصلوة فی الماهوت
14. ۱۴- رسالة فی الصلوة فی الحمام الوقف الذی تصرف فیه غیرالاهل
15. ۱۵- رسالة فی الغسالة
16. ۱۶- رسالة فی العصیر العنبی
17. ۱۷- رسالة فی الصحیح و المعیب
18. ۱۸- حواشی بر شرح لمعه

اصول فقه:

1. ۱۹- البشارات فی اصول الفقه
2. ۲۰- رسالة فی حجیة الظن
3. ۲۱- رساله فی حجیة المظنة
4. ۲۲- رساله فی الشک فی الجزئیة و الشرطیة و المانعیة (رساله اصالة البرائة)
5. ۲۳- رسالة تردد الواجب بین المتبائنین
6. ۲۴- رسالة فی الفرق بین الشک فی التکلیف و الشک فی المکلف به
7. ۲۵- رسالة فی بقاء الموضوع فی الاستصحاب
8. ۲۶- رسالة فی تعارض الاستصحابین
9. ۲۷- رسالة فی تعارض الاستصحاب و اصالة صحة العقد
10. ۲۸- رسالة فی البقاء علی تقلید المجتهد المیت
11. ۲۹- رسالة فی ان الاصل فی الاستعمال حقیقة
12. ۳۰- رسالة فی تحریر النزاع فی دلالة النهی علی الفساد
13. ۳۱- رساله فی تعارض الاستصحاب بالملکیة السابقة مع الید
14. ۳۲- رسالة فی الجهة التقییدیة و التعلیلیة

علم رجال:

1. ۳۳- رسالة فی الثقة
2. ۳۴- رسالة فی اصحاب الاجماع
3. ۳۵- رسالة فی نقد الطریق (رساله فی نقد مشیخه الصدوق فی الفقیه و الشیخ فی التهذیبین)
4. ۳۶- رسالة فی تصحیح الغیر و جواز معامله الصحه بمجرد التصحیح و عدمه
5. ۳۷- رسالة فی النجاشی
6. ۳۸- رسالة فی محمدبن الحسن، المبدوّ به بعض الاسانید الکافی
7. ۵۳- رسالة فی روایات ابن ابی عمیر
8. ۵۴- رسالة فی ترجمه ابن غضائری
9. ۶۰- رسالة فی احوال الشیخ البهایی
10. ۶۱- رسالة فی احوال المحقق الخوانساری
11. ۶۲- رسالة فی التفسیر المنسوب الی الامام العسکری (علیه السلام)
12. ۶۳- رسالة فی تزکیة اهل الرجال (فی تزکیه الرواة من اهل الرجال)
13. ۶۴- رسالة فی سند الصحیفةالکاملة
14. ۶۵- الفوائد الرجالیة
15. ۶۶- حواشی بر قرآن کریم (از سوره نساء تا سوره معارج)
16. ۶۷- تفسیر قرآن
17. ۶۸- رساله در خطبه های تألیف یافته از آیات قرآن

شرح بر ادعیه و زیارت معصومین:

1. ۶۹- شرح بر خطبه شقشقیه
2. ۷۰- شرح بر مشکلات برخی از ادعیه
3. ۷۱- رسالة فی الاستخارة من القرآن المجید
4. ۷۲- الاستشفاء بالتربة الحسینیة
5. ۷۳- شرح زیارت عاشورا
6. ۷۴- شرح زیارت جامعة

کلام و متفرقه:

1. ۷۵- رسالة فی الجبر و التفویض
2. ۷۶- رسالة فی شبهة الاستلزام
3. ۷۷- رسالة فی الشبهة الحماریة
4. ۷۸- رسالة فی حمل المشکوک فیه علی الغالب
5. ۷۹- رسالة فی الاحساب
6. ۸۰- رسالة در احوال انسان
7. ۸۱- دیوان اشعار عربی، بیش از هزار بیت
8. ۸۲- رسالة در شرح احوال خود و پدر و نیای گرامی اش، به فارسی

ویژگی‌های علمی

میرزا ابوالمعالی تلاش فوق العاده ای در کسب دانش از خود نشان داد و عمر شریفش را صرف مطالعه، تحقیق، تدریس و تصنیف نمود. همواره سرگرم اندیشه و دقت نظر و پژوهش بود؛ به گونه ای که حتی هنگام صرف غذا و زمان خواب و استراحت، از اندیشیدن غافل نبود. آثار و تألیفات وی مشتمل بر تحقیقات ژرف و آرای ابتکاری است و با این که وی از دوران جوانی دست به کار تصنیف شد، اما دقت نظر و وسواس علمی از سطر سطر آثارش پیداست. گاهی، روزها و ساعتها پیرامون موضوعی خاص، تأمل و تفکر می نمود و هیچ گاه پیش از موشکافی و ژرف بینی بسیار، دست به قلم نمی برد.

اجتهاد از نظر ابوالمعالی، امری خطیر بود و او نیز مانند پدرش، حاجی کرباسی و نیای همسرش سید حجت الاسلام شفتی، به سادگی، اجتهاد کسی را نمی پذیرفت. وی، اجتهاد را مشروط به امور و مستلزم رعایت مقدماتی می دانست که در کمتر کسی قابل تحقق بود، تا آن جا که می فرماید: «سوگند که در دایره معرفت، حصول هیچ دانشی به مانند علم فقه، سخت و دشوار نیست و نمی توان سطری در آن نوشت، مگر آن که ضرورتاً مباحث آن را بر اساس اصول فقه تکمیل نمود، بلکه اساساً فقه بدون اصول، مانند نتیجه بدون مقدمه است...». در نظر وی، یک فقیه باید علم رجال را نیز به سبب لزوم نقد اخبار، کامل نماید و البته از همه مهمتر و ضروری تر برای یک فقیه، رعایت تقوا است که بدون آن، حصول قوه قدسیه اجتهاد، ناممکن است. از همین رو، میرزا ابوالمعالی در مدت عمر خود، به هیچ یک از شاگردانش، اجازه اجتهاد نداد.

میرزا ابوالمعالی در آثار رجالی خود، تمامی آنچه را که یک مجتهد یا محقق بدان نیازمند است، و علمای پیشین آن را نادیده گرفته و متأخران نیز آن را به شمار نیاورده اند، فراهم آورده است. پژوهش های رجالی ارائه شده در مجموعه رسائل ابوالمعالی، از بهترین مستندات فرزند محقق او، علامه میرزا ابوالهدی کلباسی در کتاب بی مانند «سماءالمقال» است که به جواهر رجال معروف است. از جمله امتیازها و ویژگیهای خاص آثار و مباحث رجالی او موارد ذیل است:

• آثار رجالی وی، مطالب و مباحثی را شامل می شود که به ادعای مؤلف، در میان متقدمان و متأخران و معاصران مطرح نبوده و به ذهن هیچ کس خطور نکرده است، از جمله مطالبی که مباحثش را مطرح نموده است که اساساً پیش از او، عنوان بحث مستقلی نداشته و مؤلف، مبتکر بحث تفصیلی آنها بوده است، رساله مفصل و تحقیقی و ابتکاری او در معنای «ثقه» یا رساله دیگر او در لزوم نقد مشیخه کتب حدیث است.
• مباحثی که هر چند پیش از این توسط محققان مطرح شده است، ولی مؤلف با تتبعی کامل و احصایی تمام، به تبیین و توضیح آنها مبادرت ورزیده است، مانند بحث از برخی رجال و شخصیت ها یا اسمای مشترکه یا بحث از اصحاب اجماع.
• شیوه و طریقه ورود مؤلف در مباحث رجالی، تکیه بر استقصاء و احصای کامل، همراه با تدبّر بسیار در جزئیات و توضیح بسیار روشن و کافی درباره مبهمات علم رجال است و از عادات مؤلف، طرح مقدمات سودمند و مفصل و افزودن تنبیهات بسیار بر آن بوده، با پیش کشیدن مباحث جانبی متعدد، بدون آنکه هیچ اخلال و اشکالی به اصل بحث وارد آید. از این رو، در آثار وی، هیچ نکته مجهول یا مبهمی برای خواننده یا محقق باقی نمی ماند.

فضایل اخلاقی

همه نویسندگانی که به شرح زندگانی و بیان احوال میرزا ابوالمعالی پرداخته اند، علاوه بر آن که به دقت نظر، حسن تحریر و اندیشه عمیق او اعتراف کرده اند، احتیاط او در امور، احتراز از اموال شبهه ناک، ورع و پرهیزکاری، حسن خلق، رویگردانی از دنیا، و عشق او به عبادت و راز و نیاز با معبود یگانه را ستوده اند. وی، به خواندن دعا، بویژه در شبهای جمعه و آن هم با جلوس بر روی زمین، بسیار مقید بود.

ابوالمعالی از لذات دنیوی، اعم از جاه و مقام یا خوردنی و پوشیدنی، گریزان بود. از جمله حالات او، آن بود که دوست می داشت بر روی زمین بنشیند و از نشستن در غیر جاهای پست دوری می نمود. همچنین از معاشرت با اهل دیوان و امرای دولتی، اجتناب می ورزید، مگر به هنگام ضرورت، و این طریقه او برای همگان مشهود بود.

مرحوم ابوالمعالی برای سادات احترام ویژه ای قائل بود و دیگران را نیز به این عمل سفارش می فرمود. حتی برخی از شاگردان خود را - که از سادات بودند- به هنگام دخول و خروج از منزل، بر خود مقدم می داشت و هیچ گاه حاضر نمی شد بر سیدی پیشی گیرد.

آخوند گزی، که ظاهراً خود محضر ابوالمعالی را درک نموده و شخصاً به حضور پرفیض اش نائل شده و بشدت تحت تأثیر فضای روحانی حاکم بر آن قرار گرفته بوده است، درباره ابوالمعالی می نویسد: «مجلس آن مرحوم، مصداق حدیث حواریین و حضرت عیسی (ع) بود که عرض کردند: «من نُجالس؟»: با که نشست و برخاست کنیم؟ فرمود: «من یذکرکم الله رؤیته و یزیدکم فی العلم منطقه و یرغّبکم فی الآخرة عمله»: «کسی که دیدار او شما را به یاد خدا اندازد و گفتار او بر علم شما بیفزاید و کردار او شما را مایل به آخرت نماید». حالات آن مرحوم به همین وصف ها بود. از مرحوم آیت الله بروجردی که از شاگردان مبرز میرزا ابوالمعالی بوده نیز نقل شده است که فرموده بود: «مجلس آقا میرزا ابوالمعالی، شبیه مجلس پیامبر (ص) بود، روحانیتی داشت که انسان سیر نمی شد».

وفات

میرزا ابوالهدی کلباسی صاحب «بدر التمام» نقل می کند که پدرش ابوالمعالی، حدود دو ماه پیش از وفات، به هنگام تعقیبات نمازش، ندایی از عالم غیب شنید که: «خانه تو در بهشت، آماده و مهیاست». ایشان پس از چند روز بیماری، در سن ۶۷ سالگی، در سحرگاه روز چهارشنبه ۲۷ ماه صفر سال ۱۳۱۵ قمری (۱۲۷۶ ش)، به دیار ابدی شتافت و پیکر مطهرش، نزدیک آرامگاه جدّ بزرگوارش حاجی محمدحسن خراسانی کرباسی، در تخت فولاد اصهفان دفن گردید.

منابع

• سایت مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد اصفهان.
• پورتال اطلاع رسانی حضرت آیة الله العظمی بروجردی، تاریخ بازیابی: ۷ مهر ۱۳۹۸.